Als een woord met een hoofdletter begint, wil dat niet automatisch zeggen dat ook de samenstellingen of de afleidingen van dat woord met een hoofdletter beginnen.

Een samenstelling ontstaat als het woord wordt samengevoegd met een ander woord:

• Shakespeare — een Shakespearedrama, Nieuwjaar — nieuwjaarsdag.

Aan een afleiding daarentegen komt geen tweede woord te pas; wel een voor- of achtervoegsel:

• Nederland — Nederlander, Kafka — kafkaësk.

Bij een bepaalde naam kan iemand weleens bijzonder belang hebben: doordat hij de naamgever is, of rechten heeft op die naam. De spelling hanteert de schrijfwijze zoals die door de belanghebbende wordt gebruikt:

• GroenLinks, eBay.

Specialistisch en wetenschappelijk gebruik

Waar sommige perioden of hemellichamen in het dagelijks gebruik met een kleine letter worden geschreven:

• uit de middeleeuwen, op aarde

zou dit in een professionele tekst een potsierlijke indruk maken. In zulke gespecialiseerde contexten wordt weer wel een hoofdletter geschreven:

• de literatuur van de Middeleeuwen, de ouderdom van de Aarde.

Voor dit criterium geldt wat ook voor andere kenmerken zal blijken te gelden: ze zijn niet altijd haarscherp toe te passen, en vergen van de schrijver enig gezond verstand.

 

Het begin van een zin

Een zin begint met een hoofdletter, ook als die hoofdletter bij een afkorting hoort:

• I.v.m. inventarisatie is het gebouw heden gesloten.

Maar een afgekapt woord krijgt geen hoofdletter; die hoofdletter komt dan bij het erop volgende woord:

• 's Morgens moet je me niet lastig vallen, dan heb ik een ochtendhumeur.

• 't Kan verkeren.

Na een getal komt geen hoofdletter:

• 36 seconden bleef hij onder water.

Dubbelepunt

Na een dubbele punt komt een nieuwe hoofdletter als de erop volgende woordgroep als een of meer zelfstandige zinnen wordt beschouwd. Soms wordt dit door aanhalingstekens direct duidelijk.

• Angstig opende ze de deur op een kier en vroeg: "Wat moet je? Waar kom je vandaan?"

• Toch heeft het onderzoek nog veel vragen onbeantwoord gelaten: Was er nu eigenlijk opzet in het spel? Hoe heeft de affaire zich zo lang kunnen voortslepen? En vooral: Wie waren de initiatiefnemers?

Indien er niet zozeer sprake is van een nieuw begin, maar eerder van bijvoorbeeld een uitleg of verduidelijking, dan komt er geen hoofdletter.

• We waren het er niet mee eens: we hádden helemaal geen overtreding begaan!

Persoonsnamen

De beginletters van een persoonsnaam schrijven we met hoofdletters. 

• Spreker was het met Couwenberg eens dat...

• Spreker was het met Jan Couwenberg eens dat...

• Spreker was het met de heer Couwenberg eens dat...

• Spreker was het met mevrouw Couwenberg-Spanjaard eens dat...

• Mevrouw Katrien Van Pellicom uit België was verantwoordelijk voor de redactie.

Hetzelfde geldt voor eigennamen van dieren of zaken:

• Heeft Blackie zijn bakje weer niet leeggegeten?

• De Rode Halve Maan was snel ter plaatse.

De IJ

Als een naam met een hoofdletter IJ begint, wordt zowel de I als de J als hoofdletter geschreven:

• De heer IJsvogel is vorige week bij ons in dienst getreden.

Tussenvoegsels

Dit geldt ook voor eventuele lidwoorden (de) of voorzetsels (van, in):

• Spreker was het met Van Koningsveld eens dat...

• Spreker was het met de heer Van Koningsveld eens dat...

• Spreker was het met mevrouw Van Koningsveld-de Keizer eens dat...

Lidwoorden en voorzetsels schrijven we soms echter met een kleine letter. Dit is in veel gevallen zo als er een eigennaamsdeel aan voorafgaat, maar zelfs dan is er, afhankelijk van de naam, soms nog een hoofdletter. De volgende voorbeelden geven de vuistregel:

• Spreker was het met Piet van Koningsveld eens dat...

• Spreker was het met P. van Koningsveld eens dat...

• Spreker was het met Van Os van den Abeelen eens dat...

• Spreker was het met de heer Van Os van den Abeelen eens dat...

• Spreker was het met A.B. van Os van den Abeelen eens dat...

___________________________________________________

Zie ook ons blog: 'Hoofletter of niet?'

___________________________________________________

Titulatuur

Titels en aanspreekvormen krijgen een kleine letter:

• Een verhitte minister De Decker wilde na afloop niet reageren.

• Het college van burgemeester en wethouders stond een gedoogbeleid voor.

• Van het Openbaar Ministerie maken officieren van justitie, procureurs-generaal en advocaten-generaal deel uit.

• Waarom moest dhr. Wouda nu zo emotioneel reageren?

• Hierover zal prof. K. Adrichem iets zeggen, omdat dr. Willem Zwijnstra verhinderd is.

• Dat kan ik niet met dominee Gremdaat eens zijn.

• Onder doodse stilte schreden paus Adriaan en prinses Sophia gezamenlijk de zaal in.

Toenamen van koningen en andere hooggeplaatsten krijgen een hoofdletter.

• Filips de Schone werd opgevolgd door Karel de Eerste.

Bijzonder respect

Een hoofdletter kan in een aanhef worden gebruikt als men uitzonderlijk respect wil uitdrukken:

• Heilige Vader,

Vroeger schreef men U, Uw en Uwe met een hoofdletter. U is een afkorting van Ued., wat weer een afkorting is van U edele, derde persoon enkelvoud. Tegenwoordig schrijft men u en uw met een kleine letter.

Heilige begrippen

Namen van heilige personen en heilige begrippen krijgen een hoofdletter. Hun samenstellingen ook.

• Sommigen menen dat het bestaan van God in geloof moet worden aanvaard; anderen zoeken naar een Godsbewijs.

• De goddelijke genade zij met u allen.

• Het Venusbeeld maakte een desolate indruk in de druilerige regen.

• Een venushaar is een soort varen.

Omdat goddelijke geen samenstelling is maar een afleiding, heeft het een kleine letter. En venushaar heeft een kleine letter omdat de directe relatie met de godin verdwenen is.

Heilige geschriften krijgen een hoofdletter, en dit geldt ook voor hun samenstellingen én afleidingen. Maar dit geldt niet voor exemplaren van zo'n boek.

• De Bijbel is het heilige boek der christenen, en in hun scholen wordt doorgaans de Bijbelse geschiedenis onderwezen. Soms ook moeten zij de titels van de Bijbelboeken uit het hoofd leren.

• Er lag een bijbel op het nachtkastje.

Afleidingen van persoonsnamen

Afleidingen van persoonsnamen worden met een kleine letter geschreven:

• Ik had het gevoel in een kafkaëske omgeving terecht te zijn gekomen.

• Van al dat montignaccen word je alleen maar humeurig, jij.

Ook een voorwerp dat oorspronkelijk met een persoon is geassocieerd, krijgt een kleine letter:

• Je moet geen bintjes rooien met een colbert aan!

• Een diesel is toch erg vervuilend?

Wel komt er een hoofdletter als het voorwerp iemands creatief of arbeidzaam product is. Dit geldt ook voor merknamen:

• Wie rijdt er nu in een Ford, zeg?

• Een Rubens, die zou ik wel aan de muur willen hebben.

Samenstellingen met persoonsnamen

Samenstellingen met persoonsnaam krijgen juist wel een hoofdletter, althans zolang er nog een directe associatie met die persoon is. Dit geldt ook voor merken en instellingen, vernoemd naar een persoon:

• Een Beatlesplaat is door de beroemde groep zelf opgenomen, maar beatlehaar kan iedereen wel dragen.

• Een molotovcocktail gooien tijdens de opvoering van een Shakespearedrama! Schaam je!

• Een oude Deccaplaat! Prachtig!

• Het UMC St. Radboud wordt meestal Radboudziekenhuis genoemd.

 

Een uitvinding of een ontdekking

Een uitvinding of ontdekking krijgt een kleine letter, behalve waar we uitdrukkelijk naar de naamgever verwijzen:

• Een alzheimerpatiënt heeft alzheimer.

• Een alzheimerpatiënt heeft de ziekte van Alzheimer.

• Door wie is de dieselmotor toch ook alweer uitgevonden?

Natuurkundige eenheden afgeleid van persoonsnamen

Voluit gespelde natuurkundige eenheden die zijn afgeleid van persoonsnamen krijgen geen hoofdletter, zoals de newton of de kelvin. Echter, de symbolen voor eenheden die van persoonsnamen zijn afgeleid worden weer wel met een hoofdletter geschreven, zoals in "273,15 K" voor "273,15 kelvin". Uitzonderingen hierop zijn de graden (op de schaal van) Celsius of Fahrenheit; de eenheid is in deze gevallen de graad. Ook "Bft" of "Beaufort" wordt met een hoofdletter gespeld, omdat men er niet een eenheid maar een windkracht "op de schaal van Beaufort" mee bedoelt, vergelijkbaar met de kracht van een aardbeving "op de schaal van Richter".

Astronomie en geografie

Aardrijkskundige namen krijgen een hoofdletter; de Leidraad spreekt van “plaatsen, streken, landen, maar ook bijvoorbeeld (...) bergen, rivieren, woestijnen”. Het geldt ook voor hemellichamen.

• De voortrekkersfunctie van Nederland? Kom nou toch!”

• De Noordpool wordt ook wel Arctica genoemd, de Zuidpool Antarctica.

• De Nieuwe Waterweg heeft geenszins aan belang ingeboet.

• Ik kan maar niet onthouden hoeveel lichtjaar Aldebaran van ons verwijderd is. En van de Poolster weet ik het al helemaal niet!

Maar we schrijven de magnetische noordpool, de evenaar: het gaat dan niet om een gebied, maar om een punt of lijn.

Samenstellingen en afleidingen

Samenstellingen en afleidingen van aardrijkskundige namen behouden de hoofdletter.

• Een Noordpoolexpeditie lijkt mij een hachelijke onderneming; nee, dan liever een Italiëreis.

• Tegenwoordig is Nederlandkunde niet erg geliefd meer.

• Morgen verschijnen ze voor de Brugse raadkamer.

• Dat is een on-Amerikaanse activiteit.

• Veel oud-Indiëgangers hebben zich er gevestigd.

Maar we schrijven noordpoolcirkel, het zuidpoolgebied: het gaat niet om een aardrijkskundige regio, maar om een streekaanduiding of om een lijn.

Bestuursvormen voorafgaand aan een plaats of land worden met een kleine letter geschreven, behalve bij officieel gebruik:

• gemeente Amsterdam, provincie Antwerpen, hertogdom Brabant,, bisdom Utrecht, republiek Venetië, koninkrijk Holland

Sommige langere samenstellingen worden altijd als officieel beschouwd:

• Koninkrijk der Nederlanden, Verenigde Staten van Amerika

Een afleiding die niet langer als aardrijkskundig wordt ervaren, krijgt een kleine letter; het verschil is soms moeilijk te bepalen:

• Kaolien of chinaklei bestaat uit aluminium-fylosilicaat.

• Die panamahoed stond hem beeldig. Hij had bovendien een rode bermuda gekocht.

• Ze kreeg het Spaans benauwd bij de gedachte alleen al. Ik lust geen Spaanse pepers.

Aarde, zon en maan

In het dagelijks leven schrijven we de drie alledaagse hemellichamen met een kleine letter.

• Op aarde kun je overdag de zon zien schijnen, en 's nachts de maan. 

Dit geldt niet voor gespecialiseerde teksten. In het lexicon (de eigenlijke lijst met woorden) van het Groene Boekje zal men vergeefs zoeken naar de hoofdlettervormen, maar de Leidraad zegt expliciet dat we de kleine letters schrijven in niet-wetenschappelijke teksten. Vakdeskundigen (geologen, geografen) en andere schrijvers van gespecialiseerde teksten zullen juist de hoofdletter gebruiken.

• De afstand van de Aarde tot de Zon bedraagt 149,6 miljoen km.

Voor iedereen is het trouwens Moeder Aarde — met twee hoofdletters.

Windstreken

Windstreken krijgen een kleine letter:

• Ze hebben een poosje in het noorden van Italië gewoond, maar het zuiden van Spanje beviel hun uiteindelijk beter.

• De Nijl stroomt naar het noorden.

• De wind stond noordnoordwest.

• Uit het noordnoordoosten kwamen ze aangalopperen.

Een hoofdletter gebruiken we echter wanneer het woord een gebied aanduidt:

• Het rijke Westen of het mysterieuze Oosten.

Ook dan krijgen de afleidingen een kleine letter:

• Volgens mij kunnen westers materialisme en oosterse mystiek heel goed samengaan. 

Ook in samengestelde aardrijkskundige namen met windrichtingen gebruiken we een hoofdletter, alsmede in de afleidingen en samenstellingen dáárvan:

• In Zuid-Europa wonen de Zuid-Europeanen.

• Vele Oost-Europadeskundigen maken zich daar zorgen over.

• Zou je dat een typisch Oost-Vlaamse gewoonte noemen?

Wanneer zo'n samenstelling echter de naam van twee windrichtingen bevat, kan er betekenisverschil ontstaan, en tevens verschil in de spelling:

• Zoals je weet, ligt Noordwest-Friesland in het noordwesten van Friesland.

• Zoals je ook weet, ligt Noord-West-Friesland in West-Friesland, dus in de provincie Noord-Holland.Verzwakt verband.

 

 

Een bijzonder geval vormt de spelling van O/olympisch: in relatie tot de berg de Olympus gebruiken we een hoofdletter. In de naam Olympische Spelen staan hoofdletters, juist omdat het een naam betreft. We schrijven olympisch echter met een kleine letter in verband met die spelen; het eigenlijke verband, dat met de berg, is dan immers verzwakt:

• Het geschrei bereikte thans Olympische hoogten. [zo hoog als de berg]

• Bij de Olympische Spelen van 2008 vestigde zij een nieuw olympisch record.

Weer wél met een hoofdletter moet:

• ”Mag ik twee ons Edammer kaas van u?” vroeg de man.

Wordt bij edammer aan een soortnaam gedacht, een soort voedsel, in het geval van Edammer kaas denken we aan “kaas uit Edam”. Daardoor komt de herkomst weer in beeld: hoofdletter dus.

Taal en dialect

Namen van talen en dialecten krijgen een hoofdletter, en daarbij volgen ze de aardrijkskundige conventies:

• In het West-Vlaams komt nog de vorm letje voor, die we ook in het Groningse lut- herkennen, maar die in de meeste varianten van het Nederlands is verdrongen door klein.

• Het New Yorks is een van de fraaiste vormen van Engels die ik ken.

Meer hoofdletters komen er echter als de taal een koppelteken bevatte, of een spatie: die blijven staan.

• Van het Oud-West-Vlaams wist ze hoegenaamd niets.

• Dat Plat-New Yorks verstá ik helemaal niet!

Samenstellingen van twee geheel zelfstandige elementen behouden de hoofdletters:

• De meeste Europese talen komen voort uit het Indo-Europees.

• Ze sprak een uiterst charmante vorm van Belgisch-Nederlands.

Allerlei andere voorvoegsels geven een periode of een standaard aan. In dat geval is er maar één hoofdletter:

• Het Oudengels bevatte nog vele Germaanse woorden, evenals het Middelnederlands trouwens.

• Kun je Nieuwgrieks lezen?

• Is het Standaardnederlands eigenlijk niet een soort Hollands?

• Cursussen Modern Standaardarabisch zijn er tegenwoordig wel in ons land.

Waardeoordelen

Sommige aanduidingen lijken een taal te benoemen, maar dat is slechts schijn: ze geven een waardeoordeel. Ze krijgen een kleine letter.

• De partij stelde voor, in het Europees Parlement voortaan alleen nog steenkolenengels te spreken.

• In mijn beste schoolfrans probeerde ik uit te leggen dat we helemaal geen wiet bij ons hadden.

Volk en etnische groep

De naam van een bepaald volk wordt met een hoofdletter geschreven, de afleiding ook.

• De Kelten werden naar de randen van Europa gedreven.

• De Eskimo's noemen zichzelf Inuit.

• Even had het erop geleken dat de Hunnen Europa onder voet zouden lopen.

• De Koerdische vrijheidsstrijd was bloedig.

Dit geldt in alle gevallen als de naam is afgeleid van een aardrijkskundige aanduiding.

• De Oost-Vlaming won zaterdagavond de finale van het humorconcours.

• De Oost-Vlaamse komiek won zaterdagavond de finale van het humorconcours.

• Het waren Groningers!

Wanneer een term niet op een volk duidt, maar overkoepelend wordt gebruikt voor een etnische groep, dan schrijven we een kleine letter.

• De mestiezen zijn nu grootgrondbezitters geworden.

• Kinderen willen altijd dat de indianen winnen.

• Tegenwoordig vind je daar nauwelijks nog indiaanse nederzettingen.

Als er nog slechts een verzwakt verband is met de oorspronkelijke bevolkingsgroep, gebruiken we een kleine letter:

• Nou, ik stel toch voor dat we naar de chinees gaan.

Cultuur en overtuiging

Namen van culturen krijgen een hoofdletter.

• Hier zijn we weer een van de geheimen van de Azteken op het spoor.

• De ondergang van de Azteekse cultuur liet toen niet lang meer op zich wachten.

Namen van (geloofs)overtuigingen krijgen echter een kleine letter. Dit geldt ook voor de beoefenaars en de gebruiken van godsdiensten. Zo is er verschil tussen Joden (die deel uitmaken van het Joodse volk) en joden (die de joodse religie aanhangen).

• De dialoog tussen christenen en moslims komt op gang.

• Het gebouw werd door hindoefundamentalisten verwoest.

• Het joodse geloof kan beschouwd worden als de religie van het Joodse volk.

• De jezuïeten hebben er in de negentiende eeuw de missie met kracht ter hand genomen.

• De bidstond werd door bijna alle gemeenteleden bezocht.

Ook culturele en maatschappelijke stromingen krijgen een kleine letter, evenals samenstellingen en afleidingen, en soortnamen die erbij horen.

• De opkomst van het socialisme leek in de eerste helft van de twintigste eeuw niet te stuiten; socialisten waren ervan overtuigd dat er een nieuwe wereldorde in aantocht was.

• Het is niet eenvoudig precies na te gaan waar middeleeuwen overgaan in renaissance.

• Ik hou niet zo van de jugendstil.

Perioden, tijden en gebeurtenissen

Tijdsindelingen zoals de namen van weekdagen, maanden, seizoenen worden met een kleine letter geschreven. Sinds kort geldt dit ook voor historische en geologische tijdvakken.

• In de middeleeuwen moest je wel bier drinken; het water was doorgaans vervuild.

• Volgens mij wáren er in het perm helemaal nog geen zoogdieren.

Dit geldt niet voor gespecialiseerde teksten. Vakdeskundigen (geologen, geografen) en andere schrijvers van gespecialiseerde teksten zullen de hoofdletter gebruiken.

• Het Perm is de laatste periode van het Paleozoïcum.

• In de Middeleeuwen is de moderne devotie de aanleiding tot een hernieuwde geloofsbeleving.